امت واحده توحیدی متشکل از انسان‌های رشدیافته است

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «محورهای تشکیلات‌سازی با نگاهی به سوره حجرات» به همت مدرسه دعا و فقه حکومتی وابسته به مجمع مدارس دانشجویی قرآن و عترت(ع) دانشگاه تهران، سه‌شنبه 25 مهرماه با سخنرانی هانی چیت‌چیان، کارشناس و مدرس قرآنی در مدرسه قرآن برگزار شد.

این نشست در ادامه سلسله‌نشست‌های نظام‌سازی که پیش از این چیت‌چیان با تکیه بر آیات حجرات، مؤلفه‌های تشکیل جمع رشدآفرین را برشمرده بود، برگزار شد و این کارشناس قرآنی این‌بار از منظری دیگر به این سوره مدنی که شاخصه آن پرداختن به مواردی است که برای تشکیل یک جامعه اسلامی مورد نیاز است، پرداخت که در ادامه مشروح سخنان وی را در این نشست می‌خوانید؛

«پیش از پرداختن به این سوره و اشارات آن در باب نظام‌سازی و به وجود آوردن تشکیلاتی که حکومت اسلامی در پی آن شکل گیرد، ذکر این نکته را واجب می‌دانم که اساساً مفاهیم و کلیدواژه‌های مطرح شده در قرآن را نمی‌توان به دو وجه متمایز فردی و اجتماعی تفکیک کرد و موارد طرح شده در آن که به واسطه وجود نازنین پیامبر اکرم(ص) مطرح شده همگی در راستای ایجاد یک امت واحده توحیدی است.

سوره‌های مکی اشارات بنیادین دارند

به طور قطع ایجاد چنین امتی در بدو امر نیاز به اثبات مبانی وحدانی دارد، اینکه محوریت خداست و همه آنچه که پس از آن باید به وجود آید و رشد و تکامل داشته باشد، همگی بر پایه توحید شکل می‌گیرد؛ اشاره به مبدأ و معاد و مبانی دینی که محور سوره‌های مکی است؛ سُوَری که اغلب بنیادین هستند و در ادامه با طرح پرسش‌ها و پاسخ به آنها در حوزه سیاستگذاری و پیدایش نظام و حکومت دینی، مخاطب به سمت مواجهه با سوره‌هایی رهنمون می‌شود که به سوره‌های مدنی شهره هستند. سوره‌هایی که اساساً به شاخص‌های تشکیل یک نظام  و حکومت دینی اشاره دارند.

در چنین نظامی پیامبر رئیس حکومت است و موازین شرعی و دینی در این بعد با حکومت درهم آمیخته می‌شود، یعنی همان اندازه که پیامبر مسئول در برابر دینداری مردم، یادآوری وظایف آنها به عنوان ملاک و معیاری برای پاداش و عقوبت آن دنیایی است، مسئولیت در قبال اقتصاد، بهداشت و فرهنگ جامعه را نیز به عهده دارد.

از این حیث است که سوره‌های مدنی به طور ویژه و مستقیم به سوره‌های مکی که در آن درباره ماهیت انسان و نسبت و ارتباط ایشان با خدا اشاره دارند، ربط داده می‌شوند. با این تفاوت که در محتوای سوره‌های مکی که به وجود خود انسان و ارتباط عبودی او با خدا اشاره دارند، صحبت از تفکر، تعقل و تحقیق در باب عناصر حیاتی و هر آن چیزی است که خدا آن را آفریده است تا از این راه، انسان اقرار به وحدانیت خدا کند در حالی که در ساحت سوره‌های مدنی که صحبت از نظام‌سازی و تشکیلات‌سازی دارند، ما به ناگاه با واژگانی همچون ولایت آشنا می‌شویم که لازمه معنایافتگی آنها به طور قطع تشکیل حکومت دینی است.

حجرات امر به رعایت تقوا می‌کند

سوره حجرات از جمله سوره‌های مدنی است که حاوی نکات شگفت‌انگیزی است و از فحوای این سوره چنین برمی‌آید که آنچه این سوره به آن اشاره دارد، امر مؤمنان به رعایت تقوا و تبعیت از خدا و رسول است.

حجرات از همان ابتدا بدون هیچ مقدمه‌ای تکلیف را تعیین می‌کند؛ اینکه در هیچ امری از خدا و پیامبر او جلو نیفتند. نه به این معنی که پیش‌دستی کنند، بلکه از این نظر که کلام و رفتار خود را مقدم بر  خدا و رسول ندانند.

این امر به معنای تک‌صدایی در جامعه اسلامی نیست. امری که بعضاً تلقی از آن می‌شود که چون قرار نیست حرفی فوق حرف خدا و پیامبر باشد، لذا هیچکس دیگر حق صحبت پیرامون چیزی را ندارد، بلکه افراد در جامعه اسلامی حق اظهار نظر دارند، اما در حالی که چندصدایی در این جامعه مشهود می‌بینیم، اما اصل بر تقواست؛ مشارکت در رفتار و عمل و گفتار اما نه مقدم بر آنچه که خدا و رسول ما را به آن امر می‌کنند که فصل‌الخطاب همان است.

در چنین شرایطی رأی و نظر تک تک افراد جامعه به یک میزان حائز اهمیت است، اما وقتی کنترل در آن وجود داشته باشد و ساختاری معین و مشخص برای آن تعیین شود، آن زمان است که دقیقاً جامعه به نقطه‌ای می‌رسد که هیچ امری به جز فرموده خدا و رسولش را به صلاح جامعه نخواهد دید.

وظیفه مؤمن در جامعه اسلامی تبیین حقایق است

چیزی که در جامعه چندصدایی اجتناب‌ناپذیر است بیان کلام حتی از حنجره فاسق است. در نظام اسلامی و تشکیلات حکومتی بر مبنای دینداری، مجال صحبت و اظهار نظر برای هر فردی حتی فاسق نیز مهیاست، اما نکته‌ای که اینجا از اهمیت بسزایی برخوردار است، ابتکار عملی است که باید مؤمنان به دست بگیرند و بنا به اصطلاحی که اکنون بسیار مصطلح شده است و آن همانا جهاد تبیین است، شرایطی را فراهم کنند که سره از ناسره تمیز داده شود.

جامعه اسلامی با تک‌صدایی و اینکه همه آنچه که قرار است گفته شود و به مرحله اجرا درآید باید از یک منبع مشخص برآید، مخالف است؛ در چنین جامعه‌ای هیچ عقلی رشد نخواهد کرد و راشد شدن مردم در چنین جامعه‌ای از اهمیت دوچندانی برخوردار است وگرنه که حکومت بر جماعتی است که همچون بچه‌هایی فاقد اختیار و توان تشخیص مسائل از یکدیگر هستند.

سوره «حجرات» به ما می‌گوید که امت واحده توحیدی از اجتماع انسان‌های رشدیافته به وجود می‌آید. جماعتی که متشکل از مدینه یعنی اجتماعی دارای قوانین مشترک، قومیت یعنی اجتماعی دارای سنت مشترک هستند و حالا تشکیل امت اسلامی را داده‌اند، یعنی اجتماعی که فارغ از مدنیت و قومیت دارای مقصدی مشترک هستند و آن رشدیافتگی است که یکی از مهمترین ابزار آن تقوای الهی است و لذا هر که با تقواتر باشد تقرب بیشتری به خدا خواهد داشت.

لزوم اظهارنظر آحاد جامعه به میزان اجتهادشان

اخیراً این موضع را مکرر در جامعه مشاهده می‌کنیم که افراد با این توجیه که بسیاری از امور تخصصی هستند و اظهار نظر در مورد آنها نیاز به کارشناسان کارآزموده دارد از اظهار نظر شخصی در مورد آن سرباز می‌زنند در حالی که به ویژه در مورد امور جامعه مدنی و اسلامی قرآن این امر را برای انسان یادآور می‌شود که هر فردی با هر میزان اطلاعات و آگاهی و البته برحسب علاقه‌مندی و مواجهه با اطلاعات موجود در جامعه با اتکا به اجتهاد و تحلیل خودش می‌تواند در مورد هر امری اظهار نظر کند، منتها قطعاً در برابر تمامی این اظهار نظرها، ممکن است نظری صائب باشد و بیان آن موجب شود که بسیاری از اظهارات بیان شده، رنگ ببازند.

تأکید می‌کنم در جامعه چندصدایی که نظام و حکومت اسلامی به آن اصرار دارد، هر نوع سوءاستفاده‌ای ممکن است، بروز پیدا کند. همان چیزی که به عنوان نمونه در مورد اظهارنظر فاسقان مطرح شد، اما وقتی مؤمنان به وظیفه خود آشنا باشد و شفافیت را ملاک عمل خود قرار داده و آنچه درست است تبیین کنند، دیگر مجالی برای فاسق و بدکار باقی نمی‌ماند.

با نگاهی اجمالی به سوره حجرات به روشنی می‌توان دریافت که از آیه 9 به بعد فضا و لحن این سوره تغییر می‌کند و اختلاف میان دو گروه از مؤمنان را مثال می‌زند که البته زمینه این اختلاف هم تنوع سلایق و تفاوت در نوع دیدگاه و بیانی است که آنها در مرحله آزادی بیان به آن مبادرت ورزیده‌اند. اینجا توصیه این سوره مبارکه اصلاح در امور مسلمین است و البته نه صلحی که به این معنا باشد که هر دو گروه از حقوق خود گذشته و عقب‌نشینی کنند، بلکه ابتدا باید ظالم و مظلوم مشخص شده، حق مظلوم از ظالم ستانده و بعد میانشان به عدل و مساوات آشتی برقرار شود.

صلح بر پایه عدل است

اساساً صلح بر پایه عدل و قسط است و پس از این مرحله حال نوبت به آن می‌رسد تا هر دو گروه که روزگاری با یکدیگر خصومت داشتند، جانب احتیاط را رعایت کرده و با رعایت برخی آداب و رسوم دیگر زمینه برای بروز اختلاف فراهم نشود. از مصادیق این آداب و رسوم می‌توان به غیبت نکردن، عیب‌جویی نکردن، تجسس نکردن، مسخره نکردن و عدم استفاده از القاب ناشایست نسبت به هم اشاره کرد که سوره حجرات به همه این موارد می‌پردازد.

در یک کلام باید گفت که بیان کلی سوره حجرات رعایت تقوای الهی است و بر این اساس می‌توان در یک جمع‌بندی آیات آن را به سه بخش تقسیم کرد؛ نخست آنهایی که اشاره به محوریت خدا و رسول او دارند و با این فرض انسان جامعه مدنی را امر به مشارکت عمومی و ارائه نقطه نظراتشان می‌کنند؛ در بخش دوم هم به شکل‌گیری روابط میان افراد جامعه اشاره دارد که ممکن است زمینه را برای اختلاف میان آنها فراهم آورد که البته رعایت برخی آداب و رسوم به اصلاح آن منجر می‌شود و در بخش سوم که به نقش مؤمنین در جامعه و تبیین حقایق در برابر بیان برخی کینه‌توزی‌ها و دشمنی‌ها می‌پردازد.»